Қоғамда Қазақстан халқының несиелендіру деңгейінің жоғары екені туралы пікір бар, алайда бұл шындыққа сәйкес келмейді. Аналитиктер ranking.kz қазіргі жағдайды толық талдап, елде шынында не болып жатқанын анықтауға шешім қабылдады.
2024 жылдың 1 қазанында халықтың тұтынушылық несиелерінің көлемі (ипотекалық кредиттеуді есептемегенде) 12,9 трлн теңгені құрады, яғни Қазақстан банк секторының жалпы кредиттік портфелінің небәрі 38% -ын құрайды. Бұл сома кепілдік берілген және кепілсіз займдарды қамтиды. Егер кепілсіз тұтынушылық несиелерді қарасақ, олардың үлесі одан да аз болады.
Барлық адамдарға несие беріле ме? Жоқ, олай емес. Қазақстанда жыл сайын халыққа несие беру процесі күшейіп келеді, ал мақұлдау деңгейі, әсіресе кепілсіз тұтынушылық несиелер бойынша, өте төмен. Мысалы, 2023 жылдың үшінші тоқсанында ҚР БВУ бойынша жалпы өтінімдер санына қатысты мақұлданған несиелердің үлесі төмендегідей: ірі кәсіпкерлік субъектілеріне берілетін несиелер — 51%; ипотекалық кредиттеу — 44,5%; орта кәсіпкерлік субъектілеріне берілетін несиелер — 41,5%; шағын кәсіпкерлік субъектілеріне берілетін несиелер — 35,3%; кепілмен тұтынушылық несиелер — 30,6%; кепілсіз тұтынушылық несиелер — 28,7%; автокредиттеу — 17,2%.
Осылайша, кепілсіз тұтынушылық несиелердің мақұлдау деңгейі басқа несие түрлерімен салыстырғанда ең төменгі деңгейде орналасқан. Мақұлданған өтінімдердің 70%-дан астамы бас тартуға тап болады.
Несиелердің халықтың қалтасына қаншалықты әсер ететінін қарастырайық. Онша әсер етпейтін секілді. ҚР Ұлттық статистика бюросының мәліметтеріне сәйкес, халықтың несие мен қарыздарды өтеуге жұмсайтын шығындарының үлесі жалпы шығындардың небәрі 6,9% -ын құрайды. Мысалы, тек тамақтануға халықтың отбасылық бюджетінің шамамен жартысы кетеді.
Бұл әлі бәрі емес. Енді басқа елдермен салыстырғанда қарыз жүктемесінің деңгейін бағалайық. Ол үшін тағы бір көрсеткішті қарастырайық: үй шаруашылықтарының қарыздары мен несиелерінің ЖІӨ-ге қатынасы. Бұл индикатор халықтың қарыз жүктемесінің экономикалық ауқымын көрсетеді. Жаңартылған деректерге сәйкес, Халықаралық валюта қорының (2022 жылдың толық деректері жарияланған) мәліметі бойынша, Қазақстандағы үй шаруашылықтарының қарыздары мен несиелерінің ЖІӨ-ге қатынасы — бар болғаны 13,65%. Мысалы, көршілес Ресейде бұл көрсеткіш 21,1% — дан 7 п.п. -тан астам жоғары. Ал Қытайда үй шаруашылықтарының қарыз жүктемесі 64,5% -ға жетті.
Еуропа мен Америка елдерінде, соның ішінде дамыған мемлекеттерде, көрсеткіштер өте жоғары. Мысалы, Канадада үй шаруашылықтарының қарыздары мен несиелерінің ЖІӨ-ге қатынасы 102%-ға, Швейцарияда — 128,3%-ға, АҚШ-та — 74,44%-ға, Ұлыбританияда — 83,2%-ға, Швецияда — 88,2%-ға, Норвегияда — 77%-ға, Францияда — 66,15%-ға жеткен.
Дамушы елдердегі көрсеткіштер мынадай: Бразилияда — 34,6%, Чилиде — 46,5%, Үндістанда — 35,6%, Оңтүстік Африка Республикасында — 34,2%.
Бұл не туралы айтады? Біріншіден, ҚР-да қарыз жүктемесінің деңгейі, яғни несие алу деңгейі, өте төмен — басқа мемлекеттермен салыстырғанда бірнеше есе аз. Екіншіден, қарыз жүктемесінің жоғары деңгейі елдің қарызға батып жатқанын немесе жағдайдың нашар екенін білдірмейді. Көріп отырғанымыздай, дамыған мемлекеттердің барлығында көрсеткіштер жоғары, өйткені бұл елдерде кредиттік өнімдер нарықтық экономиканың негізі болып табылады және негізгі төлем құралы ретінде пайдаланылады.
Тағы бір факт: Халықаралық валюта қорының деректеріне сәйкес, жыл сайын үй шаруашылықтарының қарыздары мен несиелерінің ЖІӨ-ге қатынасы тек өсіп келеді, бұл әлемдік трендтің табиғи көрінісі. Қазақстанда динамика өте ұстамды және жоғары өсу көрсетпейді, ал ұзақ мерзімді динамикада тіпті төмендеуді көрсетеді.
Енді Қазақстанның халықты кредиттеу нарығын толығырақ қарастырайық. Мемлекеттік кредит бюросының (ГКБ) мәліметтері бойынша, 2024 жылдың 1 қазанында ҚР-да 8,6 млн-нан астам банк, МҚҰ, коллекторлық және басқа компаниялардың қарыз алушылары тіркелген. Бұл сан көп те, аз да емес, бірақ мәселе басқа. Егер қарыз алушылардың санын займдар сомасы бойынша қарастырсақ, қызықты көрініс шығады.
Жалпы қарыздың 84%-дан астамы 1 млн теңгеден асатын займдарға тиесілі — бұл барлық қарыз алушылардың шамамен 39%-ы. Ал егер одан да үлкен займдарды қарастыратын болсақ, онда барлық несиелердің 65%-ы 2 млн теңгеден асатын займдарға тиесілі, бұл тек 20% барлық қарыз алушыларды қамтиды. Осылайша, қарыздың негізгі сомасы үлкен несиелерге тиесілі, оларды барлық банктер мен барлық тілек білдірушілерге бермейді, тек қаржылық тұрақты қарыз алушыларға, яғни жоғары табысы бар адамдарға.
Сонымен қатар, 5,3 млн қарыз алушы (немесе жалпы санының 60%) 1 млн теңгеден төмен сомаларға несие алған, олардың үлесі жалпы несие көлемінің небәрі 15,8%-ын құрайды. Олардың ішінде 1,1 млн адам 100 мың теңгеден аз несие алды, 1,5 млн адам — 100 мың теңгеден 300 мың теңгеге дейін, 1 млн адам — 300 мың теңгеден 500 мың теңгеге дейін, 1,6 млн адам — 500 мың теңгеден 1 млн теңгеге дейін. Ал мұндай несиелер бойынша орташа қарыз 50 мыңнан 729 мың теңгеге дейін өзгереді. Төмендегі инфографикада толығырақ көруге болады.
Осылайша, Қазақстандағы қарыз алушылардың басым бөлігі аз мөлшерде қарызға ие, бұл халықтың қалтасына несие ауыртпалығының тимейтінін растайды. Несиелердің негізгі сомасы үлкен сомадағы қарыз алушыларға тиесілі, ал мұндай несиелер тек жоғары тұрақты табысы бар адамдарға беріледі, яғни үлкен байлыққа ие адамдар үшін олар үлкен ауыртпалық емес, бай адамдардың артықшылығы болып табылады.
Әр түрлі дереккөздерден көптеген көрсеткіштерді бағалау арқылы, Қазақстан халқының қарыз жүктемесінің деңгейі